بازخوانی مفهوم «اعرابی» برای رسیدن به الگوی قرآنی رفتار مدنی_ 28/02/93 دکتر احمد پاکتچی
فایل صوتی سخنرانی
دریافت
حجم: 28.7 مگابایت
گزارش سخنرانی در ادامه
گزارش از قطره
استخراج نوآورانه مولفه‌های الگوی رفتار مدنی از قرآن - بدویت - أعرابی - امروز هم مصداق دارد
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، نشست «بازخوانی مفهوم أعرابی برای رسیدن به الگوی قرآنی رفتار مدنی» در ارتباط با همایش بین‌المللی «پژوهش‌های قرآنی و تمدن اسلامی» با سخنرانی احمد پاکتچی، استاد علوم قرآن دانشگاه امام صادق(ع) عصر دیروز، یکشنبه 28 اردیبهشت‌ماه در محل این دانشگاه برگزار شد.
تلاش برای ایجاد پلی ارتباطی بین قرآن و علوم انسانی
بنا بر این گزارش، پاکتچی با اشاره به این که مدت‌ها ذهن او به این مسئله مشغول بوده است که چگونه می‌توان از بازخوانی مفهوم أعرابی یک الگوی قرآنی در حوزه رفتار مدنی پیدا کرد، گفت: می‌دانیم که در بحث‌های علوم اجتماعی، علوم سیاسی و حتی روانشناسی امروزی یکی از بحث‌های خیلی جدی و مهم بحث رفتار مدنی است و ما می‌خواهیم ببینیم که چقدر می‌شود یک پل ارتباطی بین قرآن و این حوزه‌ها در بحث رفتار مدنی برقرار کرد.
وی با اشاره به این‌که استفاده‌اش از مباحث علوم انسانی در پایان بحث خواهد بود، بیان کرد: مطمئن هستم که دوستان در نهایت قضاوتشان این خواهد بود که من از خود قرآن به این الگو دست پیدا کرده‌ام و به همین دلیل مباحث غربی‌ها را در پایان بیان خواهیم کرد. در واقع دغدغه اصلی ما از خود مفهوم أعرابی بود و این که در نهایت این احساس را داشتیم که چقدر بازخوانی این مفهوم می‌تواند برای حل برخی از مشکلات امروز ما حداقل در این سه حوزه علوم انسانی یعنی علوم اجتماعی، علوم سیاسی و حوزه روانشانسی اجتماعی مفید و مؤثر باشد.
چیستی بازخوانی یا ترجمه فرهنگی
پاکتچی در توضیح مفهوم «بازخوانی» نیز اظهار کرد: بازخوانی به معنای آن است که چگونه می‌توانیم یک متن را که به طور عادی خوانده می‌شود، در بافت‌های مختلف مورد توجه قرار دهیم، به این معنا که ببینیم در یک بافت جدید چه درکی می‌توانیم از مفهوم آن داشته باشیم. گاهی اوقات از این کار تحت عنوان ترجمه فرهنگی هم یاد می‌شود؛ ترجمه فرهنگی به این معنا که به جای این‌که مسئله ما زبان باشد و برای یک عده فارسی‌زبان یک متن عربی را ترجمه کنیم، مسئله یک متن فرهنگی است.
وی ادامه داد: در این جا مسئله این خواهد بود که برای ما که با فضای فرهنگی عصر نزول و چالش‌هایی که بین اهل حاضره یعنی مردم مکه و مدینه و اهل بادیه یعنی مردمانی که در بیابان‌های عربستان زندگی می‌کردند، آشنا نیستیم، چگونه آن چالش‌ها قابل ترجمه است و چگونه می‌توان آن چالش‌ها را طوری برای ما ترجمه کرد که نه تنها بفهمیم، بلکه از آن‌ها درس بگیریم و بتوانیم در زندگی روزمره‌مان از آن استفاده کنیم.
وی با اشاره به مواردی از سوره مجادله و روم که حکم و خبری صرفاً در موردهای تاریخی مشخص بیان کرده‌اند، بر نیاز به بازخوانی یا ترجمه فرهنگی مورد نظر در بسیاری از آیات قرآن تأکید کرد و گفت: باید پرسید که ما چه پیامی از این‌ها می‌توانیم دریافت کنیم؟ حداکثر کاربردی که این آیات در خیلی از نوشته‌های معاصر ما دارند، فقط در حد نوعی اعجاز تاریخی قرآن است. اما آیا این آیات هیچ پیام دیگری برای گفتن ندارند؟
نیازمند الگوهایی برای بازخوانی آیات قرآن هستیم
وی با اشاره به گستردگی طیف این آیات و تأکید مجدد بر نیاز به الگوهای بازخوانی، گفت: ما باید بتوانیم این آیات را که گاهی تا سر حد تعطیل کشیده می‌شوند و انگار مأموریت‌شان تمام شده و ستاره‌هایی هستند که نورشان خاموش شده است، مجدداً بخوانیم و مورد استفاده قرار بدهیم. ما به عنوان مسلمان اعتقادمان این است که همه آیات قرآنی در همه مکان‌ها و زمان‌ها می‌توانند برای حل مشکلات مؤمنین کارآمد باشند. حالا باید دید که به چه صورتی باید این آیات استفاده را کرد. با همین مبناست که من به سراغ آیات مربوط به أعراب رفتم.
آیاتی که در آن‌ها از «أعراب» سخن گفته شده است
وی با اشاره به آیاتی که در آن‌ها از «أعراب» سخن گفته شده، به برشمردن 10 مورد از آن‌ها در سوره‌های توبه(97 تا 122)، احزاب(20 و 21)، فتح(11 تا 16) و حجرات(آیات 4 به بعد)، که در آن‌ها به صورت آشکار به اعراب اشاره شده و اشاراتی که در سایر موارد به تلویح و با دیگر مفاهیم به آن شده است، در سوره‌های حج(25)، آل عمران(173)، بقره(197 و 200)، لقمان(34)، نساء(48)، منافقون(7 و 8)، اسراء(110)، اعراف(157)، انعام(160)، انفال(71و 72) و توبه(60)، پرداخت.
چرا أعراب مورد نکوهش تند قرآن قرار گرفته‌اند؟
وی ضمن طرح این مسئله که چرا أعراب (به عنوان جمع أعرابی) به معنای کسانی که در بادیه زندگی می‌کنند، مرتباً در قرآن به صورت جمعی مورد نکوهش و انتقاد تند قرار گرفته‌اند؟ گفت: ممکن است در نگاه اول به نظر ما برسد که در بین هر ملتی و اهل هر شهر و دیاری، هم آدم خوب و هم آدم بد پیدا می‌شود و چرا باید در قرآن چنین برخورد تندی با أعراب شود، اما اگر ما به تاریخ صدر اسلام مراجعه کنیم و سیره نبوی را بخوانیم، متوجه می‌شویم که این اعراب بادیه چه مشکلاتی بر سر راه پیامبر اکرم(ص) ایجاد کردند و سبب این نکوهش‌ها را در می‌یابیم.
دفع شبهه یک حرکت حداقلی است/ باید با نگرش‌های جدید به دنبال فهم پیام آیات باشیم
پاکتچی افزود: ما البته نباید قانع به این باشیم که صرفاً بدانیم این نکوهش‌ها وجهی دارد، بلکه باید به دنبال پیام آن‌ها برای خودمان باشیم. ما در کشورمان أعرابی یا کسانی که به آن سبک زندگی کنند نداریم، اما آیا نمی‌توانیم از این آیات استفاده کنیم؟ همچنین در جاهای دیگر دنیا افراد چه پیامی از آیات مربوط به اعراب دریافت خواهند کرد؟
وی ادامه داد: بر همین اساس است که ما معتقدیم که باید نگرش جدیدی به این آیات داشته باشیم و آن هم نه فقط برای دفع شبهه؛ چون دفع شبهه یک حرکت حداقلی است، بلکه برای فهم. واقعیت قضیه این است که ما باید پیامی را که در این آیات وجود دارند، دریافت کنیم.
سه دسته اعراب در بیان قرآن
پاکتچی در ادامه با اشاره به این نکته که قرآن أعراب را به سه دسته، مؤمنین با عمل صالح، افرادی که هم سیئات دارند و هم حسنات و افرادی که بناکنندگان مسجد ضرار هستند، تقسیم می‌کند، به تشریح آیات مورد نظر خود و بیان ویژگی‌هایی از اعراب که از این آیات بر می‌آید، پرداخت.
تفاوت لحن قرآن در سخن گفتن راجع به فرد و سخن گفتن راجع به جمع
پاکتچی البته این نکته را نیز متذکر شد که قرآن وقتی که راجع به افراد صحبت می‌کند اصلا مهم نیست که چه کسی اعرابی است و چه کسی اهل شهر است. چون هر فردی می‌تواند به بالاترین درجه تقوا و بالاترین درجه رستگاری برسد یا نرسد، اما وقتی که راجع به رفتار جمعی صحبت می‌شود، از نظر رفتار جمعی کاملاً بین اعراب و اهل حَضَر تفاوت وجود دارد. بر همین اساس نیز دائماً در آیات مورد نظر توضیح داده می‌شود که اگر کسی عمل صالح انجام بدهد، اجر او محفوظ است.
ویژگی‌های أعراب در بیان قرآن
این استاد علوم قرآن دانشگاه امام صادق(ع) در تبیین ویژگی‌های اعراب که از قرآن کریم به دست می‌آید، آن‌ها را در چند دسته توضیح داد و ذیل عنوان «دانش و توانش» از عقلانیت ضعیف‌تر، ناآگاهی به مسائل دین، گستردگی فقر، ناتوانی از یک برنامه‌ریزی برای یک تولید مناسب برای ریشه‌کن کردن فقر و نداشتن عاقبت‌اندیشی یاد کرد.
پاکتچی در مورد ویژگی‌های اعراب در تعامل با مؤمنین حَضَر نیز بیان کرد: مغرم انگاشتن انفاق‌ها، آرزوی شکست مؤمنین، منت گذاردن برای اسلام، رواج وعده بدون عمل در بین آن‌ها، از ویژگی‌های اعراب بادیه در تعامل با مؤمنین است.
وی با بیان این که مسئله نفاق در مورد اعراب بادیه خیلی در قرآن مورد بررسی قرار گرفته است، به برشمردن ویژگی‌های آنان در این زمینه پرداخت و گفت: بر اساس قرآن، اعراب اَشدّ در کفر و نفاق‌اند، در بین اعراب، اکثریت با کفار و منافقین است و اقلیت با مؤمنین است، منافقین أعراب شناخته شده‌اند و حکم «لاترضوا» در مورد اعراب حکم صریحی است.
پاکتچی درباره شناخته بودن منافقان اعراب، عنوان کرد: ما هیچ گزارشی نداریم که منافقان مدینه لو داده شده باشند و در حالی که پیامبر(ص) برای تخریب مسجد ضراری که منافقین اعراب تأسیس می‌کنند، اقدام می‌کنند، اما اقدامی در هیچ موردی در جهت مقابله و مبارزه فیزیکی با منافقین مدینه انجام ندادند. می‌شود گفت که نفاق اعراب جنسی متفاوت با نفاق شهر دارد و خیلی خام و ناپخته است، اما نفاق شهر نفاق برنامه‌ریزی شده است و در مقابله با آن هم باید حکیمانه با برنامه عمل کرد و هر نوع حرکت تند در مقابله با نفاق شهر می‌توانسته است به ضرر باشد.
وی با اشاره به این‌که از نظر وظایف دینی نیز اجر مضاعف، غفران گسترده، سماحت و سعه بیشتر در مورد اعراب به دلیل نادانی و ناتوانی آن‌ها از مواردی است که از آیات قرآن برمی‌آید، درباره رابطه و مناسبت بین حاضره و بادیه نیز گفت: اعراب در شمار مهاجرین و انصار نیستند، بلکه تابعین به احسان هستند و کاملاً در قرآن جداسازی شده‌اند و از نظر حقوق و وظایف هم سوره انفال بین مهاجرین و انصار با اعراب جداسازی کرده است.
مؤلفه‌های رفتار مدنی
این استاد دانشگاه در بخش بعدی سخنان خود با اشاره به چند مقاله از غربی‌ها که در آن‌ها بحث رفتار مدنی و مؤلفه‌های آن مورد بحث قرار گرفته است و بیان چکیده این مقالات، به جمع‌بندی مطالب خود بر اساس مؤلفه‌های تبیین شده در آن‌ها پرداخت.
آن چه در این مقالات مطرح شده بود، ابعاد مواجهه مدنی، حوزه‌های رفتار و انگیزش مدنی، مؤلفه‌های رفتار مدنی و مسیرهای تجلی رفتارهای مدنی بود.
پاکتچی در جمع‌بندی مطالب خود از این مقالات مؤلفه‌هایی را به عنوان مؤلفه‌های مورد نظر برای رفتار مدنی احصاء و بیان کرد که این مؤلفه‌ها عبارت بودند از: دانایی به منافع جمعی، وجود سنت منافع جمعی، هشیاری و توجه به منافع درازمدت، تشخیص امر قابل معامله از امر غیرقابل معامله، اراده بر آمده از آگاهی همراه با انگیزش برآمده از احساس و وجود آگاهی در کنار احساس، خویشتنداری به عنوان مفهوم و مؤلفه ناظر به توجه به منافع جمعی، تأثیر بر روند عمومی امور مدنی و نه تخریب آن، اعمال جمعی در قالب همکاری و نه رفتارهای جمع‌ستیز، رفتارهای داوطلبانه اجتماعی با درک از منافع جمعی.
نسبت اعراب با مؤلفه‌های رفتار مدنی
وی در تبیین این موارد در نسبت با بحث خود گفت: در مورد پایبندی و ثبات بر امر جمعی آن چه مطرح است این است که وقتی که چیزی به عنوان رفتار جمعی شناخته می‌شود، ما در رفتار مدنی یک نوع پایبندی و ثباتی را نسبت به آن مشاهده می‌کنیم، این یعنی امر جمعی ارزش دارد و افراد به صرف منافع فردی خودشان فکر نمی‌کنند. این دقیقاً از جمله مواردی است که بارها در قرآن صحبت می‌شود و بر این نکته تأکید می‌شود که عرب بادیه فقط به شخص خودش فکر می‌کند و به منافع جمعی فکر نمی‌کند.
پاکتچی در مورد پایبندی و ثبات بر امر درازمدت نیز بیان کرد: عرب بادیه فقط به امر کوتاه مدت و گذرا و فرصت‌طلبی فکر می‌کند و به همین دلیل است که به شدت پیمان‌شکن است و آرزوی شکست مؤمنین را دارد، یا فقط به دنبال غنیمت است.
این استاد دانشگاه در مورد تشخیص امر قابل معامله از امر غیرقابل معامله نیز اظهار کرد: عرب بادیه متوجه نیست که منت به اسلام آوردن اشتباه است، چرا که اسلام آوردنش امر قابل معامله‌ای نیست و این موضوع اساسی‌تر و بنیادی‌تر از آن است که بشود در مورد آن معامله‌ای انجام داد.
وی با اشاره به یکی دیگر از مؤلفه‌های رفتار مدنی بیان کرد: همراه کردن آگاهی با احساس لازمه رفتار مدنی است. این در حالی است که عرب بادیه به شدت ناآگاه است و قرآن مکرراً راجع به این قضیه صحبت کرده است.
وی به تمایز تأثیرگذاری با تخریب نیز اشاره کرد و گفت: این دو کاملاً با هم متفاوتند و عرب جمعی در بسیاری از موارد به سمت تخریب پیش می‌رود و نه به سمت تأثیرگذاری و یکی از بارزترین نمونه‌های آن بنا کردن مسجد ضرار بوده است.
آیاتی از قرآن که راجع به أعراب سخن می‌گویند به دنبال متمایز کردن دو نوع رفتار اجتماعی هستند
وی در پایان سخنان خود گفت: از مجموع این مطالب ما این نتیجه را می‌گیریم که بسیاری از آیات قرآن که راجع به اعرابی سخن می‌گوید، در واقع به دنبال این است که دو نوع رفتار اجتماعی را از هم متمایز کند؛ رفتار مدنی و رفتار بدوی. همچنین نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که نکوهش‌هایی که در رابطه با اعراب وجود دارد فقط مربوط به آن جامعه‌ای که در بادیه عربستان زندگی می‌کنند نیست بلکه می‌شود از آن الگویی به دست آورد که چگونه افراد می‌توانند رفتار غیرمدنی داشته باشند و این رفتار غیرمدنی در هر جای زمین و در هر دوره زمان می‌تواند صادق باشد.
پاکتچی در پایان این نکته را متذکر شد که مباحث خود در این نشست را صرفاً یک طرح بحث تلقی می‌کند که جای گفت‌وگوهای زیادی دارد.
