مروری بر کتاب فقه الحدیث (با تکیه بر مسائل لفظ) 6

فصل ششم: تدوین غریب الحدیث در سده دوم

ابوعبیده معمر بن مثنی

ابوعبیده معمر بن مثنی {د ح 210ق} از راویان و لغت‌شناسان بنام در اوایل عصر عباسی است، او از آغازگران تدوین در اخبار عرب بوده و به عنوان چهره‌ای شاخص در روایت اشعار و اخبار عرب شناخته می شده است. وی در بصره می زیسته و از رجال نامداری چون ابوعمبر بن علاء، یونس بن حبیب، قتاده بن دعامه و رؤبه بن حجاج دانش آموخته است، به لحاظ مذهبی ظاهراً متعلق به شاخه‌ی صفریه از خوارج است، تک‌نگاری هایی از وی در لغت مثل کتاب الزرع، کتاب الحمام و... به ثبت رسیده است، کتاب الخیل نیز از وی باقی مانده است. تحلیل‌های فراتر از بحث‌های لغوی و نحوی وی را می توان در کتاب مجازالقرآن وی مشاهده کرد، سرانجام باید از کتاب غریب الحدیث وی نام برد که نخستین اثر در حوزه این دانش محسوب می شود، نوشته‌اند که این کتاب نوشته‌ی کوچکی بیش نبوده ولی اقوالی از ابوعبیده در کتب بعدی غریب الحدیث نقل می شود که بسیاری از آن‌ها برگرفته از درس‌های شفاهی او بوده است.

-        مبانی ابوعبیده در غریب الحدیث

توجه به بافت سخنان در توضیح واژه‌ها و ترکیب‌های غریب در احادیث، پیجویی و اهتمام وی به فرهنگ جاهلی به سبب این که وی از بزرگترین راویان اخبار عرب بوده است، از ویژگی‌ها در کار ابوعبیده است. توضیحات او نشان از تجربه زیستن وی با اعراب و آشنایی با فرهنگ عمومی آن‌هاست. نکته‌ی دیگر در این رابطه توجه وی به ظرافت‌های رسوم در عهد جاهلی بوده است. برخی از نسبت‌هایی که به ابوعبیده به لحاظ مبانی کار می دهند نیز از نظر مؤلف کتاب مورد تأمل است، از جمله دیدگاه منسوب به وی در باب واژه‌های قرآن که اساساً نافی وجود واژگان غیر عربی در قرآن بوده است.

-        روش ابوعبیده در غریب الحدیث

او برای به دست آوردن معنای لغات، به سماع از بادیه توجه ویژه نشان داده است، اما سماع از لغوی نیز در کنار آن برای وی مطرح بوده است، بنابر این استماع مستقیم سهم مهمی در کار ابوعبیده داشته است. تسلط وی بر اشعار عرب نیز دستی فراز و گشاده در این مسیر برای وی فراهم آورده است. بخشی از اجتهادات وی مبتنی بر اشتقاق صرفی و قیاسی با عرضه کردن مشتقات نامشهور به مشتقات مشهور است. همچنین گاه مباحث وی در این خصوص با نگاهی به زمینه کاربردشناختی صورت گرفته است. تکیه بر اشتقاق کبیر نیز در سطحی محدود نزد ابوعبیده دیده می شود. در نمونه‌های متعدد کارهای ابوعبیده، می توان روحیه اجتهادی وی را در تبیین معنای غریب الحدیث بازجست، همچنین اشراف وی به مباحث دینی نیز گاه توضیحات وی را درباره احادیث غریب از تحلیل زبانی فراتر برده و به نوعی به تفسیر کشانده است.

-        روابط معنایی در فقه الحدیث ابوعبیده

رویکرد مثبت وی به پدیده ترادف و مترادف‌انگاری واژگان را می توان در خلال مباحث وی مشاهده نمود. البته نباید این طور تصور کرد که حتی در کار گرایندگان به ترادف نیز اصل در لغت‌شناسی تفاوت میان واژگان است و ظاهراً همین مسأله موضوع کتاب الفرق وی شده است. توجه به واژگان موازی و زیرشمول، قائل شدن به اضداد در لغت (کتاب الاضداد وی)، توجه به تنوع گویش‌ها (کتاب اللغات وی) از مؤلفه‌های آثار وی است، (نمونه‌هایی در این باره را می توانید در کتاب مشاهده نمایید.)

دیگر پیشتازان در تدوین

از دیگر متقدمین این عرصه باید از نضر بن شمیل مازنی {د 203ق} که از شاگردان خلیل بن احمد بوده و مدت‌ها ملازم فصیحانی از اعرابی از بادیه بوده است، نام برد. کتب متقدم تنها اقوال محدودی از وی در غریب الحدیث آورده‌اند که همگی نقل شفاهی از درس و مجلس اویند. او حتی نسبت به بصریان اهل سماع نیز موضعی افراطی نسبت به سماع داشته و آن طور که پیداست به شدت از استنباطی مبتنی بر قاعده در لغت –جز در حد گشتارهای صرفی- پرهیز داشته است. شواهد شعری و گاه عباراتی از اعراب بادیه و عباراتی از علمای مشهور به فصاحت مانند ابن عون، عبارات صحابه و تابعین از جمله مستندات وی در کار او هستند.

پس از نضر بجاست از کسان دیگری چون ابوبکر حسین بن عباش سلمی باجُدّایی {د 204ق} عالم رقّه، محمد بن مستنیر قطرب {د 206ق} از برجسته‌ترین شاگردان سیبویه و همین طور از سعید بن مسعده {د 215ق} ملقب به اخفش اوسط که او نیز از شاگردان برجسته سیبویه بوده است، نام برد.

ابوعمرو شیبانی

ابوعمرو اسحاق بن مرار شیبانی {د 210ق} از چهره‌های سرشناس در لغت عرب، نقل حکایات و اشعار عربی است، تعلق او بیشتر به مکتب کوفی بوده. وی در سطح محدودی به روایت حدیث نیز شناخته می شد، ازمیان آثار او تنها کتاب الجیم برجای مانده است، در کتب متقدم غریب الحدیث انبوهی از اقوال در خصوص معنای احادیث از ابوعمرو نقل شده است که بسیاری از آن‌ها صراحتاً استفادات شفاهی از مجالس درس او بوده است.

-        روش ابوعمرو در غریب الحدیث

همچنان که در میان لغویان عصر وی معمول بوده، او نیز به عنوان مستند در حد گسترده‌ای به اشعار عرب تمسک کرده است. استناد به عبارت غیر شعری نیز نزد ابوعمرو دیده می شود. مواردی وجود دارد که او حدیث دشواری را با حدیث دیگر که قابل فهم‌تر است تفسیر کرده است. توجه به داده‌های کاربردشناختی در خصوص زمینه‌های فرهنگی کاربردها نزد او مورد توجه است. او را  باید در شمار لغویانی قرار داد که به شدت متکی بر ظاهر و پرهیزنده از تأویلند. حتی فارغ از ملاحظات عقایدی، علمی یا عرفی، او حتی در فضای ادبی گاهاً معنای ظاهری را بر استعاره و مجاز ترجیح داده است. عدم توجه ابوعمرو به مقتضیات معنا در شرح احادیث گاه به صراحت مورد انتقاد ابوعبید قاسم بن سلام قرار گرفته است. (موارد و مثال‌ها را می توانید در کتاب مشاهده نمایید.)

-        مسأله اشتقاق در فقه الحدیث ابوعمر

به عنوان یک لغوی کوفی استنباط معنا بر پایه قیاس به طور گسترده نزد ابوعمرو کاملاً انتظار می رود و دیده می شود. گاهی که برقراری ارتباط اشتقاقی کافی نبوده، برای روشن شدن معنا به یک تأویل کاربردی روی آورده است. اشتقاق کبیر نیز در سطح ابدال حروف نزد او دیده می شود. در باب روابط معنایی نیز او در مواردی بر خلاف مشهور به ترادف گراییده است. او آگاهی گسترده‌ای به گویش‌های عربی داشته و از آن در بحث‌هایش بهره برده است.

ابوزید انصاری

ابوزید سعید بن اوس انصاری {د 215ق} از لغویان و راویان اخبار عرب در دوره متقدم است. زندگی مدید او در میان اعراب بادیه در حاشیه بصره موجب استنادات مکرر وی به استعمالات عرب بادیه شده است. در حیطه لغت نویسنده‌ی مجموعه‌ای از تک‌نگاشت‌ها است که شماری از آنها به چاپ رسیده است. اقوال لغوی‌اش به طور گسترده در جوامع لغوی بعدی مورد استناد قرار گرفته است. مانند دیگر همگنانش استناد به شواهد شعری در مستندات او دیده می شود. موضوع اشتقاق نزد وی ابعاد جالب توجهی دارد، از جمله او به فعل‌هایی که عرب از اسم‌ها می سازند و تفاوت معنایی این نوع افعال با اصل ریشه‌ی آن دارند، توجهاتی دارد. اشتقاق کبیر نیز از موضوعات مورد توجه وی است، او به خصوص به اشتقاق به ابدال حروف (اشتقاق اکبر) توجه داشته است. نگاه او به اشتقاق کبیر، همواره در راستای برابرانگاری نیست، بلکه در موارد متعددی  او در عین قائل بودن به رابطه اشتقاقی دو کلمه برای کاربرد هریک به خصوصیتی قائل شده است؛ رخدادی که در زبان‌شناسی تاریخی تغییر جداساز (splitter change) نامیده می شود. در رویکرد او به روابط معنایی نیز سخن از خصوصیت تمایزی که صرفاً برآمده از عقل عرفی و نه سماع است میان برخی واژگان که دیگران قائل به برابری آنها شده اند، دیده می شود. او گاه در دامنه شمول یک واژه با لغویان دیگر اختلاف نظر دارد، نمونه‌های بسیار محدودی در مباحث او نیز از پرداختن به اضداد دیده می شود، او در حد گسترده‌ای از گویش‌های مختلف عربی در مباحث لغوی و فقه الحدیثی وی بهره برده است و همین موضوع، مبنای تألیف اثری با عنوان کتاب اللغات نزد وی بوده است. (برای مشاهده نمونه‌ها رک: کتاب)

عبدالملک بن قریب اصمعی

عبدالملک بن قریب اصمعی {د 216 ق} از راویان اخبار و اشعار عرب و از عالمان نامی در ادب عربی در عصر متقدم عباسی است. او از درس کسانی چون خلیل بن احد و ابوعمرو بن علاء بهره برده و از کسانی چون سفیان ثوری، شعبه بن حجاج و... حدیث شنیده بود. او نیز شماری از تک‌نگاری های لغوی را در زمره آثار خود دارد. با وجود مفقود بودن کتاب غریب الحدیث وی، نقل قول‌های فراوانی در شرح احادیث از وی در کتب غریب الحدیث و همچنین کتب جوامع حدیثی بر جای مانده است. اصمعی به نوبه خود به عنوان مرجعی معتبر در غریب الحدیث شناخته می شود، او گاه به نقادی احادیث غریب و خدشه در اصل صدور آنها هم می پرداخت.

-        مبانی و روش کار اصمعی

او در مطالعات لغوی‌اش به شدت متکی بر سماع بود، در همین راستا وی مخالفت‌های صریحی با قیاس ابراز داشته است، مستندات وی از شواهد شعر عربی در مباحث فقه الحدیثی اصمعی در حد گسترده‌ای دیده می شود. تفسیر احادیث با احادیث مشهورتر و واضح‌تر نیز روش دیگری در فعالیت‌های اوست. شناخت عمیقی از رسوم زندگی عرب داشته  و با تکیه بر این شناخت واژگان را توضیح می داده است.

-        اصمعی و مسأله اشتقاق

از کتاب الاشتقاق او اطلاعی در دست نداریم. ولی مواضع متعددی در تفسیر احادیث دیده می شود که او با استمداد از یکی از مشتقات مشهور، به تبیین مشتق نامشهور پرداخته است، در مواردی نیز وی کوشیده است که به یک جامع معنایی در این باره بین اشتقاقات دست یابد، همانند معاصرانش، اصمعی نیز از اشتقاق کبیر در مباحث خود بهره‌ای وافر گرفته است. توجه به ساخت معنا بر پایه رابطه مجاورت –مانند آنچه در مجاز مرسل رخ می دهد- در برخی از توضیحات فقه الحدیثی اصمعی دیده می شود. موارد متعددی از دیده می شود که او معنای یک واژه یا ترکیب را با ارجاع به یک ضرب المثل توضیح  داده است.

-        روابط معنایی نزد اصمعی

در این باره نخست باید به ترادف اشاره کرد که مورد توجه خاص اصمعی بوده است و دارای اثری در این باره نیز بوده است. توجه به تفاوت‌های ریز معنایی که ظاهراً کتاب الفَرق خود را بدین منظور تألیف کرده بوده است و توجه به اضداد در روابط معنایی (کتاب الاضداد وی) و همین طور توجه به اشتراک لفظی با تألیف اثری در این باره از وی از جمله ویژگی‌های اصمعی در آثار لغوی‌اش است. از جمله ویژگی‌های مطرح در شروح او بر احادیث، خصوصیت‌های کاربردی برای واژگان است که کاربردهای خاص را از عموم معنایی واژه متمایز می کند. بخشی از رابطه‌های معنایی را نیز وی با تکیه بر تنوع گویش‌های عربی بدان قائل شده است. از نقل قولی از او برمی آید که وی مضر (شامل قریش) را فصیح‌ترین مردم می دانسته است، او در موارد مکرر در مباحث فقه الحدیثی خود از واژه‌های معرب رمزگشایی کرده است. (برای مشاهده نمونه‌ها و توضیحات بیشتر رک: کتاب)

-        تفسیر حدیث نزد اصمعی

نصر بن علی جهضمی یادآور شده است که اصمعی به همان اندازه که از تفسیر قرآن گریزان بود، از تفسیر حدیث هم پرهیز می کرد، این رویکرد با نزدیکی افکار اصمعی به صاحب حدیثانی چون احمد بن حنبل سازگار است، به طبع آن تفسیر حدیثی که اصحاب حدیث از آن گریزان بوده‌اند، تفسیر تأویلی است، لذا تمرکز بر فهم زبانی از احادیث با روشن کردن مفردات بر پایه لغت و نحو عربی نمی تواند مورد مخالفت آنان بوده باشد. با همه این‌ها مواردی را می توان مشاهده کرد که فقه الحدیث اصمعی از شرح الفاظ فراتر رفته و به سوی بحث‌های محتوایی و تفسیر حدیث –البته نه تأویل- کشیده شده است. در مباحث وی پاسخ به لاادری از سوی اصمعی مکرراً دیده می شود که ناشی از ناآشنا بودن واژه و عدم سماع مطلبی درباره آن از سوی اصمعی بوده است. در پایان باید گفت که او گاه در راستای شرح و تبیین حدیث، دست به اصلاح لفظ حدیث نیز می زده است. همچنین گفتنی است که او  در مباحث غریب الحدیثی خود به دیدگاه کسانی چون ابوحنیفه، مالک، ابن ابی لیلی توجه داشته است. (برای مشاهده نمونه‌ها و توضیحات رک: کتاب)