کتیبه قرآنی متعلق به قدمگاه امام رضا علیه السلام در توران‌پشت یزد

کتیبه قرآنی گالری فریر متعلق به قدمگاه امام رضا علیه السلام در توران‌پشت یزد

گفتگویی با میثم صادقی پژوهشگر حوزه علوم قرآن و حدیث پیرامون آیات قرآنی به کار رفته در لوح گالری فریر واشنگتن (Freer Gallery of Art)

-   

- بسم الله الرحمن الرحیم؛

در خدمت دوست عزیز، جناب آقای میثم صادقی هستیم دانشجوی دوره کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق(ع)؛

-   - با عرض سلام و وقت بخیر خدمت شما، جناب صادقی می‌دانیم در گالری فریر واشنگتن کتیبه‌ای با تاریخ کتابت 549 قمری وجود دارد، ابتدا از شما خواهش می‌کنم این لوح را معرفی بفرمایید؟

 

بنده هم خدمت شما دوست عزیز، آقای آشوری و همه مخاطبان «سحرگاه» عرض سلام و وقت بخیر دارم؛ بله، همان طور که اشاره داشتید در گالری فریر واشنگتن، لوح سنگی بسیار زیبایی وجود دارد که در سال 549 قمری تراشیده شده است. این کتیبه در اصل متعلق به قدمگاه امام رضا (ع) در توران‌پشت یزد است. این لوح دارای کتیبه‌های متعددی به خط کوفی، ثلث و نسخ است و چند کتیبه قرآنی و یک کتیبه صلوات بر چهارده معصوم بر آن نگارش یافته است. در پایین لوح نیز کتیبه‌ای وجود دارد که در آن تاریخ بنا سال 549 و نام حجّار «احمد بن محمد بن احمد اَسنَگ» بیان شده است. در قسمت وسط لوح، کتیبه‌ای حاوی نام بنا و بانی آن وجود دارد که آقای قوچانی متن آن را چنین بازخوانی کرده است: «امر بعمارة هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضی علیه السلام العبد المذنب الفقیر الی رحمة الله تعالی الجنید بن عمار بن العلاء» چنانکه آقای قوچانی در تحقیقات خود نشان داده، جنید بن عمار بن علاء حاکم توران‌پشت یزد بوده که احتمالاً برج آرامگاهی معروف به «شیخ جنید» در توران‌پشت نیز متعلق به وی است. از عبارت کتیبه پیدا است که قدمگاه امام رضا(ع) در توران‌پشت در نیمه‌های قرن ششم به عنوان مسجد کاربری داشته است. این لوح پیشتر توسط مرحوم افشار و دکتر احمد خامه‌یار نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

-   - ممنونم، اگر ممکن است توضیحاتی در مورد آیات قرآنی به کار رفته در این لوح بفرمایید. چه آیاتی و با چه مناسباتی در این کتیبه به کار رفته است؟

 

آیه شریفه «انَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً» که به آیه تطهیر معروف است از جمله آیاتی است که در این لوح به کار رفته است. شیعه با استناد به متن آیه و نیز روایات شأن نزول معتقد است که این آیه بر پاکی اهل بیت رسول اکرم (ص) از هرگونه آلودگی و پلیدی دلالت دارد و متکلمان و عالمان دینی شیعه از جمله شیخ مفید در کتاب المسائل العکبریه، برای اثبات عصمت ائمه (ع) به این آیه استناد جسته‌اند. بنابراین می‌توان کتابت این آیه بر این لوح را حاکی از تشیع نگارندگان این کتیبه در نظر گرفت. در این کتیبه صلوات بر ائمه اطهار نیز نگارش یافته که مؤید دیگری بر هویت شیعی این کتیبه است.

از دیگر آیات به کار رفته در این لوح می‌توان به آیات 17 تا 19 سوره مبارکه آل عمران عمران اشاره داشت: «الصَّابِرینَ وَ الصَّادِقینَ وَ الْقانِتینَ وَ الْمُنْفِقینَ وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْأَسْحارِ. شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ . إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الاسلام».

نگارش این آیات بر کتیبه‌ای مربوط به مسجد می‌تواند به دلیل سفارش‌هایی بوده باشد که از ناحیه معصومین(ع) بر استحباب قرائت این آیات پس از نماز وارد شده است. شیخ کلینی در کافی دسته‌ای از این روایات را ذکر کرده است. در این آیات از صبرکنندگان، راستگویان، خضوع کنندگان، انفاق‌کنندگان و استغفارگویان در سحرگاه یاد می‌شود. در این آیه بیان می‌شود که خداوند و در مرتبه‌ی بعد ملائکه و صاحبان علم بر حقیقتِ «لا اله اله الله» گواهی می‌دهند. ذکر «لااله الا الله» از اذکاری است که در لسان روایات بسیار بر آن تأکید شده تا بدانجا که مرحوم شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه بابی با عنوان «اسْتِحْبَابِ التَّهْلِیلِ وَ اخْتِیَارِهِ عَلَى أَنْوَاعِ الْأَذْکَارِ وَ الْعِبَادَاتِ الْمَنْدُوبَة» گشوده است.

در بخش دیگری از این آیات بیان می‌شود که دین نزد خداوند اسلام است که به نظر می‌رسد نگاشتن این آیه در این کتیبه بدان معناست که از اسلام مطرح در آیه، دین اسلام برداشت شده است نه معنای لغوی آن که به معنای تسلیم بودن در برابر حق است زیرا مسجد از مهم‌ترین شاخصه‌های دین اسلام است و یک مسلمان با رفت و آمد به مسجد از اسلامِ خود خبر می‌دهد.

آیات 1و2 سوره مبارکه مؤمنون از دیگر آیات به کار رفته در این لوح است. «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ. الَّذینَ هُمْ فی‏ صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ». در این آیه شریفه از میان اوصاف مؤمنین به این اشاره می‌شود که مؤمنین کسانی هستند که در نمازشان خاشع‌اند. پر واضح است که آیه‌ای با این مضمون، برای نگارش در کتیبه‌ای مربوط به مسجد که محلی برای نمازگزاردن است، تناسب داشته باشد.

سرانجام در زمره آیات قرآنی به کار رفته در این لوح باید به آیات سوره مبارکه توحید اشاره کرد: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ . اللَّهُ الصَّمَدُ . لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ . وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ». آیات سوره مبارکه توحید که به تمامه بر این کتیبه نقش بسته است، می‌تواند به دلیل فضلیت تلاوت این سوره بوده باشد. به عنوان نمونه ابن بابویه در کتاب ثواب الاعمال از امام صادق(ع) روایت کرده کسى که یک روز بر او بگذرد و در هیچ یک از نمازهاى پنجگانهاى که به جاى آورده است سوره‏ «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را نخواند، به او خطاب می‌شود که اى بنده خدا تو در شمار نمازگزاران نیستی. به طور کلی می‌توان گفت روایات بسیاری که بر فضیلت تلاوت این سوره وارد شده، انگیزه کافی را برای نگارندگان این سوره در کتیبه‌ای مربوط به مسجد فراهم آورده است.

 

-   -  در حین صحبت خود به هویت شیعی این کتیبه اشاره داشتید امکان دارد در این باره توضیحات بیشتری داشته باشید.

 

مضامین به کار رفته در این لوح آشکارا از تشیع نگارندگان این لوح خبر می‌دهد. از جمله این نشانه‌ها می‌توان به کتابت صلوات بر ائمه اطهار و آیه تطهیر بر این لوح اشاره کرد. همچنین باید دانست که پدر حاکم توران‌پشت که در این کتیبه نیز از او یاد شده، بر خود نام «عمار» داشته است. در کتاب‌هایی که به مباحث نام‌شناسی پرداخته‌اند این نام از جمله نام‌هایی برشمرده شده که نزد شیعه امامیه از محبوبت زیادی برخوردار بوده است.

 

-   -  خب جناب صادقی در پایان یک سوالی هم از روی کنجکاوی در مورد توران‌پشت بپرسم. دیروز اطلاع یافتیم که به هنگام حفاری خط لوله‌گاز در توران‌پشت اشیائی تاریخی از زمین آشکار شده است. در این مورد چه می‌دانید؟

 

این سوالی است که از حوزه مطالعاتی من فاصله دارد و البته شما هم از روی کنجکاوی این مطلب را پرسیدید. بنده نیز همچون شما دورادور در جریان این اخبار قرار دارم و تنها چیزی که می‌دانم آن است که در روز یکشنبه به هنگام حفر زمین در مسیر خط لوله‌ گاز در توران‌پشت کوزه‌هایی در دل زمین آشکار گردیده است و متاسفانه به دلیل تعلل در امر خبر‌رسانی به میراث فرهنگی این کوزه‌ها دچار آسیب شده است. به هر حال بررسی کارشناسان میراث فرهنگی در این راستا ادامه دارد. آنچه بر همه مشخص است آن است که به حکم شرع و عقل صیانت از آثار تاریخی بر همگان واجب است. و ما بسیار خوشحالیم که امروز در دانشگاه امام صادق(ع) به پژوهش پیرامون آثار تاریخی و به ویژه کتیبه‌های قرآنی توران‌پشت بها داده می‌شود.

 

-     سپاسگزارم؛ چنانچه نکته‌ای افزون بر آنچه فرمودید لازم به ذکر می‌دانید، بفرمایید.

 

این مجال را مغتنم می‌دانم تا مطلبی را که از قبل در باب اهمیت میراث فرهنگی آماده کرده‌ام، مطرح کنم.

 میراث فرهنگی، آن چیزی است که از گذشته به یادگار باقی مانده و بیانگر فرهنگ و تمدن گذشتگان یک ملت می‏باشد. بر این اساس، میراث فرهنگی، شامل مکان‏های تاریخی و مذهبی، اشیاء و صنایع تاریخی، آثار علمی، هنری و هر چیزی است که با این موضوع در ارتباط باشد. حفاظت و توجه به میراث فرهنگی، جایگاه و نقش مهمی در آموزه‌های اسلامی دارد، می‌توان عواملی را برای این موضوع برشمرد:

 اهتمام به علم و دانش؛ بخش عظیمی از میراث فرهنگی، از متون و آثار علمی گذشتگان تشکیل شده است که با انتقال اندوخته‌های علمی پیشینیان به نسل‌های آینده، می‌تواند نقش عظیمی در تعلیم و پیشرفت علمی و رشد و ارتقای فرهنگ مادی و معنوی یک جامعه داشته باشد.

اهمیت و جایگاه والای مکان‌های عبادی؛ در آیات و روایات متعددی بر ایجاد مساجد و مکان‏هایی که عبادت خداوند در آنها انجام شود و نیز بر حفاظت، پاکیزه نگاه داشتن، تعمیر و مرمّت و رعایت احترام آنها، تأکید شده است. این امور، از مصادیق تعظیم شعائر الهی است و یکی از دلایل وجوب جهاد و دفاع در مقابل متجاوزین، جلوگیری از تخریب این مکان‌ها می‌باشد. قرآن می‌فرماید: «و اگر خدا بعضی از مردم را با بعضی دیگر دفع نمی‏کرد، صومعه‌ها، کلیساها، کنیسه‌ها و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می‌شود، سخت ویران می‏شدند» براین اساس، حفاظت و جلوگیری از تخریب این مکان‌ها، لازم می‏باشد. 

اهتمام به پندگیری و عبرت‌آموزی از پیشینیان؛ قرآن مجید از مسافرت و مطالعه پیرامون گذشتگان، به عنوان یک درس و یک منبع معرفت و شناسایی و یک موضوع تفکر و مایه تذکر و آیینه عبرت یاد میکند و زندگی اقوام و امت‏ها را به عنوان منبعی برای آگاهی اقوام دیگر مطرح می‏کند و با نقل داستان‌ها و سرگذشت‌های آموزنده و یا سنتی از سنت‌های الهی - که در امت‌های گذشته جاری شده - به آگاهی‌بخشی می‌پردازد؛ همچنان که در داستان حضرت یوسف علیه‌السلام تذکر داده، می‌فرماید: «به راستی در داستان ایشان، عبرتی است برای خردمندان» همچنین می‌فرماید: «خدا می‌خواهد شما را به سنت‌هایی که در امت‌های قبل از شما جریان داشته، هدایت کند» در جایی دیگر نیز چنین آمده است: «قبل از شما، سنت‌هایی جریان یافته، پس در زمین بگردید و ببینید عاقبت تکذیب کنندگان چگونه بوده است. این قرآن، بیانی برای مردم و هدایت و  موعظهای برای مردم با تقواست» علاوه بر آن چه که قرآن، از فواید بررسی، مطالعه و سیر و سفر در آثار پیشینیان بدان اشاره کرده است، در روایات و سنت‌های اسلامی و شیعی، بهره‌ها و آثار دیگری نیز بیان گردیده است. بررسی این قبیل مسائل، بیان کننده اهمیت حفظ، نگه‌داری و استفاده مؤثر از میراث فرهنگی در جهت رشد و پیشرفت مادی و معنوی جامعه اسلامی می‏باشد.

 

-      با تشکر از شما، آرزوی توفیق روزافزون برای شما دارم.

ممنون از فرصتی که در اختیار بنده قرار دادید، بنده هم برای شما آرزوی توفیق دارم.