مروری بر کتاب فقه الحدیث (با تکیه بر مسائل لفظ) 11
فصل یازدهم: قلب یا زیادت و نقصان کلمات
جابجایی یا قلب کلمات
در این جا به هیچ واژهای به واژه دیگر تبدیل نشده، بلکه رخدادی اتفاق افتاده که می تواند از نوع قلب و جابجایی کلمات درون جمله، افتادن کلمات یا افزوده شدن آنها باشد. بخش مهمی از این قلبها ممکن است تغییر محسوسی در معنا پدید نیاورد. جابجایی معطوف و معطوف علیه، تفاوت در لف و نشر، جابجایی میان مبتدا و خبر، تبدیل جمله فعلیه به اسمیه یا عکس آن و... از مواردی هستند که تغییر محسوسی در معنا اتفاق نمی افتد، اما مواردی هم وجود دارد که در آنها قلب کلمات می تواند به تغییر معنا منجر شود. در ادامه بحث قلب، مواردی را بایستی متذکر شد که قلب در سطحی فراتر از کلمه، یعنی در سطح بین جملات رخ می دهد. (رک: کتاب)
زیادت و نقصان کلمات
- بررسی نمونههای زیادت و نقصان
گاهی پدیده حذف در اثر شتاب و کمدقتی مستنسخ اتفاق می افتد. در مواردی نیز، وجود یک اطلاع بیرونی موجب می شود تا راوی یا ناسخ، احساس کند لفظ حدیث دچار ضعف معنایی شده و در صدد ترمیم آن برآمده است. در مواردی هم تصحیف کلمه موجب بی معنا شدن عبارت شده و ناسخ در مسیر اصلاح و رسیدن به یک عبارت معنادار دچار خطا می شود. مواردی نیز بر اثر تخریب ساخت نحوی تصحیف اتفاق افتاده است و روات برای تصحیح جمله، واژههایی با کاربرد نحوی -اغلب- از سنخ حروف را افزوده اند. (رک: کتاب). در برخی موارد نیز بر خلاف موارد پیشین، نخست واژهای به مجموعه عبارت افزوده می شود و موجب تخریب یا تضعیف معنا می شود و آنگاه ناسخی به منظور تصحیح معنا به جای حذف واژهی افزوده شده، عملاً خود اقدام به تصحیف می کندو (رک: کتاب). در برخی موارد واژهی افزوده، تنها توضیح واضحات درباره یک واژه موجود در اصل حدیث است.
- احتیاط در قول به نقصان
درباره برخی از احادیث، قول به تحریف چندان آسان نیست، نقل حدیث از طرق مختلف در منابع معتبر روایی چنین احتیاطی را موجب می شود. نمونهی آن در مورد حدیثی است که در منابع مختلف با این لفظ نقل شده و مناقشاتی را در معنا در پی داشته است: "العسل شفاء من کل داء".